Μέρος GR GL ASN 035 - Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη

Περιοχή αναγνώρισης

Κωδικός αναγνώρισης της ενότητας περιγραφής

GR-ASCSA GR GL ASN 035

Τίτλος

Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη

Χρονολογία(ες)

  • π. 1919-1922 (Creation)

Επίπεδο περιγραφής

Μέρος

Μέγεθος και υπόστρωμα της ενότητας περιγραφής (ποσότητα, όγκος ή διαστάσεις)

Φωτογραφίες, εφημερίδες

Περιοχή πλαισίου παραγωγής

Όνομα του παραγωγού

(1878 - 1945)

Βιογραφικό σημείωμα

Το όνομα του Αθανασίου Σουλιώτη - Νικολαΐδη είναι στενά συνυφασμένο με μια άλλη πνευματική και πολιτική προσωπικότητα της νεοελληνικής ιστορίας, πολύ πιο γνωστή αυτή, τον Ίωνα Δραγούμη. Αν και δεν γνώρισε την υστεροφημία του στενού του φίλου, ο Α. Σουλιώτης στάθηκε στον καιρό του μια “αφανής” αλλά έντονη μορφή.
Αν και αξιωματικός του στρατού (απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων) ο Α. Σουλιώτης μετείχε στο Μακεδονικό Αγώνα ως μυστικός πράκτορας, ιδιότητα που διατήρησε και αργότερα, μέχρι το 1916. Από τη δράση του αυτή τρεις εμπειρίες είναι σήμερα ευρύτερα γνωστές, καθώς έχουν δημοσιευτεί από τα κατάλοιπα του οι σχετικές του αναμνήσεις (Ο Μακεδονικός Αγών. Η “Οργάνωσις Θεσσαλονίκης”. Θεσσαλονίκη, 1959, Ημερολόγιον του πρώτου Βαλκανικού Πολέμου. Θεσσαλονίκη, 1962 και ”Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως”. Αθήνα, 1984. Βλ. Φάκελο 28, Εκδόσεις έργων του Α. Σουλιώτη). Καθοριστικές για τη ζωή και τη μετέπειτα πορεία του στάθηκαν οι δύο πρώτες: η συγκρότηση και διεύθυνση μυστικής πατριωτικής οργάνωσης στη Θεσσαλονίκη, από το 1906 έως το 1908, με κύριο σκοπό την αντιμετώπιση της βουλγαρικής προπαγάνδας και δράσης και η ίδρυση, σε συνεργασία με τον Ίωνα Δραγούμη, ανάλογης μυστικής οργάνωσης στην Πόλη, με ευρύτερους όμως στόχους και εθνικό πρόγραμμα. Η Οργάνωση Κωνσταντινούπολης βρισκόταν αρχικά υπό την καθοδήγηση ειδικής μυστικής υπηρεσίας του Υπουργείου των Εξωτερικών, της Πανελλήνιας Οργάνωσης. Από το 1909 όμως, όταν ατόνησε η υπηρεσία αυτή, η Οργάνωση Κωνσταντινούπολης διευθύνεται ουσιαστικά από τον ίδιο τον Α. Σουλιώτη, μέχρι την έκρηξη του πρώτου Βαλκανικού Πολέμου. Τότε ο Α. Σουλιώτης φεύγει για την ελληνική πρεσβεία της Σόφιας και στη συνέχεια για το μέτωπο, με εντολή να παρακολουθεί τις κινήσεις της βουλγαρικής μεραρχίας Θεοδωρώφ, συντελώντας έτσι και εκείνος στη ματαίωση των σχεδίων της να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη πριν από τα ελληνικά στρατεύματα. Ας σημειώσουμε εδώ ότι η μυστική πατριωτική του εργασία στη Θεσσαλονίκη και στην Πόλη επέβαλε την προς τα έξω εμφάνιση του με άλλη ιδιότητα βέβαια από εκείνη του αξιωματικού του στρατού. Έτσι το περισσότερο διάστημα εμφανιζόταν ως έμπορος με το όνομα Νικολαΐδης, το οποίο από τότε παρέμεινε ως δεύτερο του επίθετο.
“Αφανής”, λοιπόν, και ως προς την ιδιότητα του αυτή του μυστικού πράκτορα και ως προς την ίδια τη φύση της εργασίας στην οποία αφιέρωσε τα πρώτα δημιουργικά χρόνια της ζωής του. Η πλευρά αυτή ωστόσο δεν είναι μόνο πρόσκαιρη, αλλά ηχεί και κάπως παραπλανητική: οπωσδήποτε δεν πρόκειται για έναν κοινό κρατικό υπάλληλο ή, έστω, για ένα τυπικό παράδειγμα στρατιωτικού που απλώς ευσυνείδητα εκτελούσε εντολές εκ των άνω. Κάτι τέτοιο άλλωστε δύσκολα θα εναρμονιζόταν με το κλίμα του Μακεδονικού Αγώνα και ο Α. Σουλιώτης ανήκει τυπικά και ουσιαστικά στη γενιά - και στον κύκλο των νέων τότε αξιωματικών - που έχοντας βιώσει ιδιαίτερα τραυματικά την ήττα του ‘97 οραματίζεται και ζητά να αναλάβει την “αποστολή” μιας νέας εθνικής αφύπνισης, και να την κάνει πράξη. Αν άλλοι επέλεξαν τον ένοπλο αγώνα, ο Α. Σουλιώτης και ο Ίων Δραγούμης είναι από εκείνους που επιχειρούν να συλλάβουν και να εφαρμόσουν μια δυναμική εθνική πολιτική, απαλλαγμένη - σύμφωνα εξάλλου με αντιλήψεις της εποχής - από τις αδυναμίες, τις αδράνειες ή τη “στείρα μεγαλοστομία” που είχε κληροδοτήσει το παρελθόν, μια πολιτική που να εμπνέεται από ένα καινούργιο “εθνικό ιδανικό”, από έναν εθνικισμό με ανανεωμένο ιστορικό και ιδεολογικό υπόβαθρο.
Κάτω από αυτό ακριβώς το πρίσμα θα πρέπει να προσεγγίσει κανείς τη δραστηριότητα του Α. Σουλιώτη στη Θεσσαλονίκη αλλά κυρίως στην Πόλη, όπου οι απροσδιόριστες μέχρι τότε αναζητήσεις του παίρνουν πιο συγκεκριμένη μορφή. Στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον της Πόλης, εκεί όπου η συνάντηση των φυλών της Ανατολής είναι έντονη και τα ιστορικά σημάδια της μακρόχρονης συμβίωσης τους ορατά, όπου μουσουλμανισμός και βυζαντινή παράδοση μαζί δημιουργούν μια ξεχωριστή αισθητική, ο Α. Σουλιώτης θα ανασύρει από το παρελθόν και θα οραματιστεί με τον δικό του τρόπο το “ανατολικό ιδανικό”: το ιδανικό ενός πολιτισμού στον οποίο έχουν συνεισφέρει με τα ιδιαίτερα τους χαρακτηριστικά όλες οι εθνότητες των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας, “της καθ’ημάς Ανατολής”, ενός πολιτισμού ιδιαίτερου που ο Α. Σουλιώτης βλέπει να απειλείται με εξαφάνιση από την εισβολή του δυτικού πολιτισμού. Εκεί, ζώντας από κοντά την πανηγυρική ατμόσφαιρα συναδέλφωσης που αυθόρμητα προκάλεσε η είδηση της ανακήρυξης του Συντάγματος, θα συνειδητοποιήσει τη “δύναμη” ενός τέτοιου ιδανικού και θα φανταστεί ένα μεγάλο κράτος ανατολίτικο όπου μουσουλμάνοι και χριστιανοί θα είναι ισότιμοι Οθωμανοί πολίτες. Τόσο η πολιτική συγκυρία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία - οι αρχικές διακηρύξεις των Νεότουρκων ήταν προς την κατεύθυνση της ισοπολιτείας - όσο και η παράδοση της οικουμενικής ιδέας, συνέθεταν ευνοϊκά στοιχεία προς έναν επαναπροσδιορισμό της πολιτικής των Ελλήνων, τους οποίους ο Α. Σουλιώτης έβλεπε να ηγούνται δυναμικά της κίνησης αυτής. Τον ηγετικό αυτό ρόλο επεδίωξε άμεσα, όταν η απροθυμία του κυρίαρχου τμήματος των Νεότουρκων να τηρήσουν τις υποσχέσεις τους επέβαλε τη συντονισμένη δράση των χριστιανικών εθνοτήτων για τη διεκδίκηση της αρχής της ισοπολιτείας και των δικαιωμάτων τους. Μέσα από αυτήν την προσπάθεια, που τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων φάνηκε να αποδίδει καρπούς, συντελώντας στη συμμαχία και των βαλκανικών κρατών, ο Α. Σουλιώτης θα πιστέψει έντονα στην ιδέα της συνεννόησης των εθνών της Βαλκανικής. Τάσεις προς την πολιτική συνεννόησης των βαλκανικών κρατών ή της ελληνοτουρκικής συνεννόησης είχαν εκφραστεί και παλιότερα, όπως είναι γνωστό. Ενα ιδιαίτερο όμως και αξιοσημείωτο στοιχείο των τάσεων αυτών μπορεί να ανιχνευθεί στην ιδεολογικοπολιτική τοποθέτηση του Α. Σουλιώτη: η έμφαση που δίνει συνολικότερα στην δυναμική της συμφιλίωσης των βαλκανικών εθνών, σε αντίθεση με τη στενή εθνικιστική - επεκτατική πολιτική των “κρατιδίων”, όπως τα αποκαλούσε. Τη δυναμική αυτή επιχειρεί να τεκμηριώσει και επιστημονικά, μέσα από τις κοινές ιστορικογεωγραφικές ρίζες των λαών “της καθ’ ημάς Ανατολής”.
Τα ίχνη ακριβώς της πολιτικής και ιδεολογικής συγκρότησης του Α. Σουλιώτη είναι το κυρίαρχο σώμα πληροφοριών που προσφέρει το αρχείο του, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί βασικά ως αρχείο συγγραφέα. Αυτή είναι και η άλλη διάσταση της προσωπικότητας του Α. Σουλιώτη, λιγότερο ίσως γνωστή στο ευρύτερο κοινό όσο ζούσε, καθώς το μεγαλύτερο μέρος των γραπτών του - όσα είχε προλάβει να επεξεργαστεί περισσότερο - άρχισε να δημοσιεύεται αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του. Η πολιτική εξάλλου αρθρογραφία του, αρκετά συστηματική επί σειρά ετών (στο περιοδικό Πολιτική Επιθεώρησις καθώς και στον ημερήσιο τύπο), σε συνδυασμό και με την ενεργητική ένταξη του στο ευρύτερο στρατόπεδο των αντιβενιζελικών, παραπέμπει περισσότερο στην εικόνα του Α. Σουλιώτη ως ανθρώπου της δράσης και της στράτευσης για τις πολιτικές του ιδέες, όσο έντονα προσωπική και να ήταν η στράτευση αυτή.
Γύρω στα τέλη αυτής της περιόδου, λίγο μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Ι. Μεταξά, ο Α. Σουλιώτης - μέσω του αρχείου του πάντοτε - “σιωπά” για λίγα χρόνια. Εχει μόλις θητεύσει Νομάρχης Φλώρινας (1934-1935) και Γενικός Διοικητής Θράκης (1936), υπεύθυνες κρατικές θέσεις σε τομείς πολύ ευαίσθητους, όπως εκείνος της “αφομοιώσεως των σλαβόφωνων” και της παρακολούθησης της δράσης των κομμουνιστών ή των “βουλγαριζόντων”. Στα καθήκοντα που του επιβάλλουν οι θέσεις αυτές θα ανταποκριθεί με την ευσυνειδησία του κρατικού (όχι του κομματικού) οργάνου, αφήνοντας μας όμως ένα αίσθημα αμηχανίας στην ανάμνηση του “ανατολικού” του ιδανικού ή της ιδέας της βαλκανικής συνεννόησης. Το ίδιο περίπου αίσθημα αμηχανίας που, με πρώτη ίσως ματιά, αφήνουν οι ιδεολογικές “αντιφάσεις” στην προσωπικότητα του Α. Σουλιώτη, που δεν είναι βέβαια δυνατόν να αναπτυχθούν εδώ. Η ανάλυση τους όμως θα μπορούσε να συμβάλει επίσης στην μελέτη της ιδεολογίας διανοουμένων της εποχής του, σε σχέση και με την πολιτική ή κομματική τους συμπεριφορά και ένταξη.
Μετά τη σύντομη αυτή “σιωπή” που εντοπίζουμε από το 1937 μέχρι το 1942, τον ξαναβρίσκουμε άρρωστο με φυματίωση να περνά τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε σανατόριο στα Μελίσσια, πλάι στη σύζυγο του Σοφία Προβελεγγίου. Πέθανε το 1945. Στη “Διαθήκη” του - όπως ο ίδιος επιγράφει δύο σύντομα σημειώματα, ελαφρώς διαφορετικά, χρονολογημένα το 1943 - μιλά κυρίως για το αρχείο του, το οποίο αφήνει στη σύζυγο του Σοφία, εκφράζοντας πια με σαφήνεια την επιθυμία να δημοσιευτεί μέρος από τα χαρτιά του σε ενιαίο τόμο ή τμηματικά, ιδιαίτερα όσα αναφέρονται στις Οργανώσεις Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινούπολης.

Από την Εισαγωγή του Καταλόγου της Ελένης Φουρναράκη [επιμ.], Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη (1878-1945), Αθήνα 1992.

Φορέας διατήρησης του αρχείου

Ιστορικό της ενότητας περιγραφής

Ο Αθανάσιος Σουλιώτης πέθανε το 1945. Στη “Διαθήκη” του - όπως ο ίδιος επιγράφει δύο σύντομα σημειώματα, ελαφρώς διαφορετικά, χρονολογημένα το 1943 - μιλά κυρίως για το αρχείο του, το οποίο αφήνει στη σύζυγο του Σοφία, εκφράζοντας πια με σαφήνεια την επιθυμία να δημοσιευτεί μέρος από τα χαρτιά του σε ενιαίο τόμο ή τμηματικά, ιδιαίτερα όσα αναφέρονται στις Οργανώσεις θεσσαλονίκης και Κωνσταντινούπολης.

Η επιθυμία του πραγματοποιήθηκε με την ιδιαίτερη φροντίδα της Σοφίας Σουλιώτη.

Διαδικασία πρόσκτησης

Δωρεά Σοφίας Σουλιώτη, 1973

Περιοχή περιεχομένου και διάρθρωσης

Παρουσίαση περιεχομένου

Φωτογραφικό υλικό, αποκόμματα και φύλλα εφημερίδων για τη Μικρασιατική καταστροφή – δίκη και εκτέλεση των ΕΞ

Επιλογές, εκκαθαρίσεις και τελική διατήρηση

Προσθήκες υλικού

Σύστημα ταξινόμησης

Αν και τα χαρτιά του Α. Σουλιώτη ήταν τακτοποιημένα από τον ίδιο σε ορισμένες θεματικές ενότητες και διέθεταν ένα κατάλογο, στη Σοφία Σουλιώτη οφείλεται η πιο επιμελημένη μορφή με την οποία παραδόθηκε το αρχείο στη Γεννάδειο. Μολονότι ξαφνιάζει η ουσιαστική σχεδόν απουσία του προσώπου της από το αρχείο του συντρόφου της και ιδιαίτερα από τις πιο προσωπικές του μαρτυρίες, η παρουσία της καταγράφεται με τη συνεχή έγνοια και φροντίδα να καταστήσει το αρχείο όσο το δυνατόν πιο προσιτό στο μελλοντικό αναγνώστη. Μεγάλα τμήματα των χειρογράφων του Α. Σουλιώτη (όχι μόνο όσα δημοσιεύτηκαν, αλλά και πάρα πολλά άλλα) τα έχει αντιγράψει η ίδια, διευκολύνοντας έτσι σημαντικά την παρακολούθηση των δυσανάγνωστων και συχνά άτακτων σημειώσεων του. Φαίνεται μάλιστα ότι ήδη, όσο ζούσε ο Α. Σουλιώτης, τον βοηθούσε στην τακτοποίηση ορισμένων χαρτιών και έγραφε καθ’ υπαγόρευση του. Στην περίπτωση του βιβλίου του Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως η συμβολή της ήταν και πιο ουσιαστική, καθώς, με βάση υποδείξεις του Α. Σουλιώτη και έχοντας και η ίδια μελετήσει ιδιαίτερα το θέμα, συμπλήρωσε το χειρόγραφο του με σχετικά ιστορικά τεκμήρια. Σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. στην περίπτωση των επιστολών του Α. Σουλιώτη προς τη Ναταλία Μελά) πρόσθεσε αντίγραφα εγγράφων που η ίδια αναζήτησε αλλού. Τέλος, έκανε και ορισμένες τροποποιήσεις ή “διορθώσεις” στην ταξινόμηση ορισμένων εγγράφων, φροντίζοντας όμως πάντοτε να το σημειώνει.

Πρόκειται λοιπόν για ένα αρχείο που παραδόθηκε όχι μόνο στοιχειωδώς ταξινομημένο, αλλά και εν μέρει επιμελημένο. Η αρχειονόμος-ιστορικός Ελένη Φουρναράκη σεβάστηκε, όσο ήταν δυνατόν, την πρώτη αυτή ταξινόμηση, η οποία εξάλλου διασώζεται στους παλαιούς καταλόγους του αρχείου. Πρώτο βασικό μέλημα στάθηκε η ενοποίηση των φακέλων που είχαν θεματική συνοχή και στη συνέχεια η κατάταξή τους σε ευρύτερες ενότητες ή υποενότητες. Στόχος ήταν να διατηρηθεί όσο το δυνατόν αυτούσιο το αρχικό τους περιεχόμενο. Για παράδειγμα, στην ενότητα των χειρογράφων του Α. Σουλιώτη παρέμεινε και ποικίλο άλλο υλικό (έγγραφα, πίνακες, χάρτες, κ.ά.) το οποίο είχε χρησιμοποιήσει για να συντάξει το τελικό του κείμενο. Σε ορισμένες περιπτώσεις βέβαια, η αρχική δομή των φακέλων μεταβλήθηκε προκειμένου να τηρηθούν οι προδιαγραφές του συνολικού ταξινομικού σχήματος που εφαρμόσαμε. Στον τυπωμένο κατάλογο (όχι στην έκδοση για το διαδίκτυο), παράλληλα με τη νέα αρίθμηση των φακέλων και υποφακέλων, σημειώνεται μέσα σε αγκύλες και η παλαιά αρίθμηση. Σε πολλές περιπτώσεις άλλωστε θα ήταν χρήσιμο να συμβουλευτεί κανείς τον παλαιό κατάλογο, μια και αποτελεί αναλυτική, έγγραφο προς έγγραφο, αποδελτίωση περιεχομένου.

Σημείωση: Οι παραπάνω πληροφορίες προέρχονται από τον κατάλογο της Ελένης Φουρναράκη για το αρχείο Α. Σουλιώτη (Ε. Φουρναράκη [επιμ.], Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαίδη
(1878-1945), Αθήνα 1992.)

Περιοχή όρων πρόσβασης και χρήσης

Όροι πρόσβασης

Όροι αναπαραγωγής

Γλώσσα(ες) των τεκμηρίων

  • Ελληνικά

Αλφάβητο(α) των τεκμηρίων

Σημειώσεις για τη γλώσσα και γραφή των τεκμηρίων

Φυσικά χαρακτηριστικά και τεχνικές προϋποθέσεις

Περιοχή συμπληρωματικών πηγών

Εντοπισμός πρωτοτύπων

Εντοπισμός αντιγράφων

Μεγάλο μέρος των φωτογραφιών έχει ψηφιοποιηθεί στο πλαίσιο του προγράμματος Κοινωνία της Πληροφορίας (2007-2008) και είναι αναζητήσιμο στην ψηφιακή βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών https://www.ascsa.edu.gr/research/personal-papers-and-archives/photographic-collection (Digital Library) στην ενότητα Historical Archives.

Συμπληρωματικές πηγές / σχετικές ενότητες περιγραφής

Για το σύνολο της περιγραφής του αρχείου βλ. https://greekarchivesinventory.gak.gr/index.php/esfd-zrdk-t32d

Σχετιζόμενες περιγραφές

Σημείωση δημοσίευσης

Φουρναράκη, Ελένη [επιμ.], Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαίδη (1878-1945), Αθήνα 1992.

Περιοχή παρατηρήσεων

Σημείωση

Έχει ψηφιοποιηθεί ένα μέρος της ως : Φωτογραφίες από τα Ιστορικά Αρχεία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης (ψηφιακή συλλογή)

Εναλλακτικός(οί) κωδικός(οί) αναγνώρισης

Σημεία πρόσβασης

Τόποι

Περιοχή ελέγχου της περιγραφής

Κωδικός αναγνώρισης περιγραφής

Κωδικός αναγνώρισης του φορέα καθιέρωσης της εγγραφής

Κανόνες και/ή συμβάσεις

Κατάσταση επεξεργασίας της εγγραφής

Επίπεδο λεπτομέρειας της περιγραφής

Ημερομηνίες δημιουργίας, αναθεώρησης ή κατάργησης της περιγραφής

Γλώσσα(ες)

Αλφάβητο(α)

Πηγές

Δελτίο περιγραφής Φορέα

Περιοχή εισαγωγών

Σχετιζόμενα φυσικά και νομικά πρόσωπα

Σχετιζόμενα είδη

Σχετιζόμενοι τόποι